امیدداشتن و امید دادن به نقطه های خیالی

ارزیابی راهبردی

تحریم ها نرفته برگشت، چرا؟

مهدی محمدی

مهدی محمدی، وطن امروز- یکم- فرا رسیدن روز اجرای برجام قبل از هر چیز حاوی یک درس جامعه شناختی بزرگ برای همه کسانی است که هنوز تصور می کنند می توان جامعه ایرانی را با تولید شوک اداره کرد. اگر به واقعیات پرونده هسته ای ایران و مذاکراتی که در دوسال گذشته انجام شده بنگریم، روز اجرایی شدن برجام مهم ترین روز برای ایران است. در این روز است که طرف غربی روی کاغذ تحریم های مرتبط با موضوع هسته ای تعلیق می کند و و این همه چیزی است که قرار بوده از برجام نصیب ایران شود. اما اعلام تعلیق تحریم ها از سوی اروپا و امریکا، شوکی در جامعه ایرانی ایجاد نکرد. موضوع به قدری جدی بود که رسانه های نزدیک به دولت حتی ناچار شدند عکس های قدیمی تر مربوط به شادی مردم به مناسبتی دیگر را، به نام شادی مردم پس از اجرای برجام جا بزنند. اگر هدف دولت از توافق هسته ای –یا لااقل یکی از مهم ترین هدف های آن- ایجاد سرمایه اجتماعی برای جریان غربگرا بوده باشد، کنش اجتماعی مبتنی بر «کم محلی» مردم نشان می دهد از دید آنها هنوز گام اصلی و نهایی برداشته نشده است. شاید از دید دولت کار تمام شده باشد، ولی از دید جامعه ای که بخشی از حقوق خویش را از دست رفته می بیند، مسئله تازه آغاز شده است. ذهنیت عمومی جامعه ایرانی زمان کمی را برای دولت روحانی در نظر خواهد گرفت تا با تکیه بر آنچه از برجام به دست می آورد، به سمت پیدا کردن راه حل های واقعی برای مشکلات اقتصادی روزمره مردم حرکت کند. دولت آشکارا در این حوزه یعنی حوزه تبدیل تعلیق تحریم به رفاه –که خود پیش تر وعده اش را داده- فاقد برنامه است و از این پس دیگر در موقعیتی نخواهد بود که دیگران را به عنوان مقصر پدیدار نشدن دورنمای حل مسائل مردم معرفی کند. این مهم ترین چالش دوران پسابرجام برای جریان غربگرا در ایران است. این جریان از طریق ایجاد دوقطبی هسته ای-معیشت به پیروزی رسید و اکنون خود گرفتار این دوقطبی است. در این تردیدی نیست که یکی از اصلی ترین هدف های طرف غربی از شکل گیری برجام افزایش اعتبار جریان غربگرا در ایران و کمک به آنها برای پیروزی سیاسی بر رقیبانشان بوده است. این چیزی نیست که امریکایی ها عرضه آن، و مقام های دولت روحانی تقاضایش را پنهان کرده باشند. منتها مسئله این است که امریکا حتی اگر بخواهد –که نمی خواهد- نمی تواند بار ایجاد رونق اقتصادی در ایران را به تنهایی به دوش بکشد. از جایی به بعد دولت روحانی در این راه دیگر نمی تواند به دوستان خوبش در واشینگتن تکیه کند و مسیر را به تنهایی طی کند. تردیدها دقیقا همین جاست که ظهور می کند. آیا روحانی و تیمش حقیقتا خواهان ایجاد رونق اقتصادی هستند یا اینکه باز هم می خواهند معیشت مردم را گروگان گرفته و یک دوقطبی جدید با بخشی دیگر از برنامه های امنیت ملی کشور خلق کنند؟ اگر واقعا خواهان ایجاد رونق اقتصادی باشند، آیا از برنامه، کفایت و کارآمدی لازم در این حوزه برخوردارند؟ تئوری «میانه روهای بی کفایت» چقدر جدی است؟ اساسا، آیا دولت جز اینکه به سرمایه گذاری خارجی در ایران دل ببندد و به تعداد شرکت های خارجی که برای عقد قرارداد وارد ایران می شوند چشم بدوزد، خود نیز برنامه ای برای تبدیل کردن فرصت تعلیق تحریم به یک زیرساخت ماندگار رونق اقصادی دارد؟ اینها سوال هایی است که دولت عموما علاقه ای به بحث درباره آنها نشان نمی دهد. این بی علاقگی البته می تواند ادامه پیدا کند ولی طبقات رای دهنده به روحانی در متن دوقطبی اقتصاد- معیشت، فقط تا میزان اندکی صبر خواهند کرد.   

دوم- اکنون که روز اجرای برجام فرا رسیده، به عقیده من نوبت آن است که دولت رویکردهای تبلیغاتی را کنار بگذارد و با حقیقت توافقی که با غرب کرده کنار بیاید. تا پیش از این، شاید نبرد تبلیغاتی با منتقدان به دولت اجازه نمی داد که برخی حقایق را ببیند و آن دسته از حقایق هم که دیده می شد، جدی نمی گرفت. اکنون نوبت چالش با منتقدان دیگر به سر آمده است. برجام نه تنها یک توافق انجام شده بلکه یک توافق در حال اجراست و در اینجا حقایق خود را به مجریان تحمیل خواهند کرد، خواه بپسندند و خواه نپسندند. برخی از مهم ترین حقایق موجود در ارتباط با توافق هسته ای در آینده چنین است:

1- این توافق در بهترین حالت فقط بخش کوچکی از تحریم ها را تعلیق می کند نه لغو، و همچنان به رغم همه تلاش های که انجام شده مرز میان تجارت مجاز و غیر مجاز با ایران مبهم مانده است.

2- این توافق یک رژیم بازرسی ویژه را بر ایران تحمیل می کند که در صورت اراده غرب می تواند به یک مکانیسم بسیار مخوف جمع آوری اطلاعات حساس از ایران بدل شود.

3- این توافق فاقد هرگونه مکانیسم داوری مطمئن و مشخص است که بتوان با تکیه بر آن نسبت به وجود ضمانت های حداقلی مبنی بر پای بندی طرف مقابل به آن خاطر جمع بود.

4- این توافق عمیقا به محیط سیاست داخلی امریکا و برخی دیگر از طرف های اروپایی گره خورده و می تواند به طور بسیار جدی از تغییرات احتمالی در محیط سیاست داخلی این کشورها تاثیر بپذیرد.

5- توافق هسته ای هیچ درونمای روشنی پیش روی برنامه هسته ای ایران در یک دهه آینده ترسیم نمی کند. ده سال دیگر، همه چیز به تصمیمی موکول شده که همان موقع اتخاذ خواهد شد و هیچ کجای اسناد موجود، یک توافق روشن درباره یک درونمای قطعی وجود برنامه هسته ای صنعتی در ایران وجود ندارد.

این حقایق البته چندان پوشیده و پنهان هم نبوده است. ماه هاست که برخی از این نکات به طور مستمر تذکر داده شده و به نوعی در مصوبات شورای عالی امنیت ملی و همچنین فرمان رهبر معظم انقلاب اسلامی هم برای آنها چاره جویی شده اما دولت بیش از آنکه این موارد را حقیقتا جدی بگیرد، سعی کرده آنها را دور بزند و در بهترین حالت حفظ ظاهر کند. از این پس، دیگر ادامه این روند ممکن نخواهد بود. دولت به زودی با موارد نقض جزئی یا کلی برجام از سوی امریکا مواجه خواهد شد که نمی تواند نسبت به آنها بی تفاوت باشد. در کوتاه مدت درخواست هایی برای دسترسی و بازرسی روی میز دولت قرار خواهد گرفت که آشکارا بی ارتباط با وظایف روتین آژانس است و کشور را درمعرض انتخاب های دشوار قرار خواهد داد. احتمال طرح دعاوی علیه ایران از سوی اعضای برجام با هدف باج گیری از ایران در سایر حوزه ها بسیار جدی است و دولت به خوبی می داند که در صورت بالا گرفتن مسئله، شانسی برای پیروزی در مکانیسم های فعلی های داوری ندارد. برای این موضوع باید آماده بود. از همه مهم تر، کمتر از یک سال دیگر در بهترین حالت هیلاری کلینتون رییس جمهور امریکا خواهد بود. من البته عقیده ندارم که یک رییس جمهور تندرو در امریکا از برجام خارج خواهد شد (واقعا چه چیزی بهتر از برجام می توان گیر بیاورد!؟) ولی در این باره تردیدی نیست که یک رییس جمهور دست راستی می تواند ابزارهای تعبیه درون برجام را به نحو بسیار خصمانه تری به کار بگیرد. برنامه ریزی برای کنترل تخاصم تشدید شده غرب با ایران پس از برجام، یکی از اصلی ترین ضروت های دوران پسابرجام است ولی دولت در ایران انرژی چندانی برای آن صرف نکرده است. نگاه دولت روحانی به آینده به نحو نگران کننده ای ساده است: امریکا برجام را نیاز دارد، ما قصد نداریم برجام را نقض کنیم، آنها هم برجام را نقض نمی کنند، حوزه های همکاری گسترش می یابد و در نتیجه، کار به جای خواهد رسید که به هم زدن توافق برای هیچ کدام از دو طرف صرف نکند! این خلاصه نگاه دولت به آینده است که در یک کلمه می توان گفت مفهوم «امریکا به مثابه دشمن» از آن حذف شده است. ممکن است دولت روحانی کلمه دشمن را چندان نپسندد ولی دیر یا زود با آن رویارو خواهد شد و باید راهبردی برای مواجهه داشته باشد.

سوم- دولت امریکا آشکارا برای مدیریت دوران پسا برجام یک برنامه دوحزبی تدوین کرده است. اطلاعات بسیار مبسوطی اکنون در اختیار ماست که ثابت می کند امریکایی ها ابتدابرنامه خود برای بعد از برجام را نهایی کرده اند و سپس خود برجام را. پازل بزرگ تری وجود دارد که از دید امریکا توافق هسته ای تنها جزء کوچکی از آن است و اساسا برجام به این دلیل اهمیت دارد که بخشی از آن برنامه کلی است. دولت در ایران تاکنون نشانه های بسیار اندکی از خود بروز داده که بتوان از آن نتیجه گرفت تحلیلی عمیق از این برنامه دارد و خطرات آن را جدی گرفته است. دولت تصور می کند با عاملی در حد و اندازه نیاز به برجام می تواند رفتار راهبردی دولت امریکا درباره ایران را کنترل کند اما همین دیروز، در نخستین گام اجرای برجام روشن شد که این صرفا یک توهم است. امریکایی ها تحریم هایی را که قصد داشتند به بهانه آزمایش موشکی ایران اعمال کنند، دقیقا در روز نخست اجرای برجام، تصوب کردند. مسئله اصلی این است که امریکا مصمم است به ایران بگوید راهبرد اصلی آن در قبال ایران تغییری نکرده است. در این سو، دولت باید تکلیف خود رابا این مسئله روشن کند که می خواهد از برجام ابزاری برای تغییر راهبرد امریکا بسازد یا نه؟ و راهبرد اصلی آن در قبال امریکا چیست و بعد از 2/5 سال چه ارزیابی از ماهیت امریکا پیدا کرده است؟ امریکایی ها یک برنامه کاملا روشن برای احیای تحریم ها دارند. اکنون بیش از 11 طرح و لایحه مختلف روی میز بخش های مختلف کنگره است که من تصور می کنم ظرف حدود یک سال آینده برای احیای تحریم ها در حوزه های جدید و با هدف تولید دوقطبی های جدید در افکار عمومی ایران اعمال خواهد شد. پیش فرض های ساده دلانه دولت جایی برای بحث جدی درباره روش های پیشگیری از اقدامات خصمانه آتی امریکا باقی نگذاشته است. اساسا ظاهرا وزارت خارجه به این مسئله به عنوان بخشی از ماموریت خود نگاه نمی کند. مهم ترین سوالی که اکنون باید دولت به ان جواب بدهد این است که آیا از این پس، و در مقابل هر تحریم جدید از سوی امریکا، صرفا به اینکه برجام آسیب ندیده دل خوش خواهد کرد یا اینکه یک راهبرد موثر برای متوقف کردن این روند در اختیار دارد؟ با روشی از جمع آوری و برچیدن که دولت در یک ماه گذشته در تاسیسات هسته ای حیاتی ایران اعمال کرده، می دانیم که بازگشت این برنامه دیگر به سادگی ممکن نخواهد بود در حالی که امریکا در همین روز اول اجرای برجام نشان داد که بازگشت تحریم ها را تا چه حد سهل می داند. اساسا امریکا در حال ارسال این پیام به جامعه جهانی است که تحریم ها جایی نرفته است که بخواهد برگردد.اصلی ترین مسئله این است که همه این اقدامات از تلقی امریکا درباره ماهیت دولت روحانی در ایران نشئت می گیرد و مدیریت محاسبات امریکا در این حوزه ممکن نیست مگر اینکه دولت روحانی در برخی از مبانی رفتار خود تجدید نظر کرده باشد.  

منبع: سایت ایران هسته ای